Η προσωπογραφία

Η προσωπογραφία (πορτρέτο) είναι η τέχνη της αναπαράστασης ενός προσώπου μέσω σχεδίου, ζωγραφικής ή φωτογραφίας. Η αναπαράσταση μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές: ολόσωμη, προτομή, προφίλ, άποψη τριών τετάρτων ή αυτοπροσωπογραφία.

Το πορτρέτο προέρχεται από το λατινικό portrahere που σημαίνει αποκαλύπτω στο φως, εκθέτω. Η φιλοδοξία ενός πορτρέτου είναι επομένως να κάνει κάτι περισσότερο από το να αντιγράψει απλώς την πραγματικότητα, αλλά να αποκαλύψει το πρόσωπο μέσα από μια καλλιτεχνική αναπαράσταση. 

Από τους προϊστορικούς χρόνους, την αρχαιότητα, την Αναγέννηση, την Art Nouveau, τον κυβισμό και την φωτογραφία, όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα ενδιαφέρθηκαν για το πορτρέτο. Πρώτα απ’ όλα, για την αναπαράσταση καθημερινών σκηνών και για την απόδοση τιμών κατά τη διάρκεια κηδειών ή ως μέσο παρουσίασης ενός προσώπου σε ένα άλλο κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Μάλιστα, όταν γίνονταν γάμοι μεταξύ ατόμων από διαφορετικές περιοχές ή χώρες, ήταν ευκολότερο να στείλουν ένα πορτρέτο για να συστήσουν τη νύφη στον μελλοντικό σύζυγό της.

Με την πάροδο των αιώνων, η τέχνη έγινε πιο δημοκρατική και δεν ήταν πλέον προνόμιο μόνο των πλουσίων να αποκτήσουν το πορτρέτο τους. Η προσωπογραφία έγινε προσιτή και στους καθημερινούς ανθρώπους για να γιορτάσουν ευτυχή γεγονότα, όπως ένας γάμος ή μια γέννηση, ή για να κρατήσουν ένα αναμνηστικό.

Το ολόσωμο πορτρέτο του Jan Van Eyck αποτελεί έργο-κλειδί, αφενός επειδή συμβολίζει τη μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση και αφετέρου επειδή εισάγει νέα στοιχεία, όπως ο καθρέφτης με το mise en abyme της σκηνής. Εκτός από ένα καινοτόμο έργο, είναι ένα πορτρέτο που συνεχίζει να θέτει ερωτήματα στους ιστορικούς. Εδώ και αρκετές δεκαετίες έχουν πολλαπλασιαστεί οι ερμηνείες σχετικά με την προέλευση του έργου, τον σκοπό του και το τι αντιπροσωπεύει.

Πράγματι, ο καλλιτέχνης έγραψε πάνω από τον καθρέφτη “Johannes de Eyck fuit hic”, γεγονός που εγείρει ένα αρχικό ερώτημα σχετικά με τη σημασία του “fuit hic”, το οποίο μπορεί να μεταφραστεί ως “ήταν εδώ” ή “ήταν αυτός”. Ωστόσο, οι αυτοπροσωπογραφίες του ζωγράφου θα μπορούσαν να ακυρώσουν τη δεύτερη ερμηνεία, παρόλο που ορισμένοι αναλυτές έχουν σημειώσει πολλές ομοιότητες μεταξύ της γυναίκας σε αυτό το πορτρέτο και της συζύγου του Van Eyck. Λαμβάνοντας υπόψη την αντανάκλαση στον καθρέφτη, στον οποίο βλέπουμε δύο ανθρώπους, μπορούμε επομένως να υποθέσουμε ότι ο ζωγράφος αναπαριστούσε τον εαυτό του σε αυτό το πορτρέτο, το οποίο κατά συνέπεια γίνεται αυτοπροσωπογραφία, μια καινοτομία στον κόσμο της ζωγραφικής.

Αναλύοντας περαιτέρω τον πίνακα, θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι έχουμε μπροστά μας ένα ζευγάρι, που ίσως παντρεύεται ή γιορτάζει ένα ευτυχές γεγονός, αν σκεφτούμε ότι η γυναίκα είναι έγκυος. Παρ’ όλα αυτά, προκύπτουν κάποιες αμφιβολίες ως προς αυτή την πιθανότητα.  Ήταν σύνηθες για μια γυναίκα εκείνης της εποχής να φοράει ψηλό φόρεμα και να επιδεικνύει μια εμφανή κοιλιά ως ένδειξη γονιμότητας, οπότε είναι πολύ πιθανό να μην είναι έγκυος. Η γνώμη των ειδικών επικεντρώνεται περισσότερο σε έναν γάμο όπου ήταν σύνηθες για την εποχή να μην υπάρχει ιερέας και όπου απαιτούνταν απλώς να υπάρχουν δύο μάρτυρες. Ωστόσο, άλλοι εμπειρογνώμονες αμφισβητούν τον εορτασμό ενός τέτοιου γεγονότος, ή τουλάχιστον έναν ευτυχισμένο εορτασμό. Από τη μία πλευρά, η σκούρα στολή του άνδρα έρχεται σε αντίθεση με το φόρεμα της γυναίκας, και από την άλλη το βλέμμα του δεν απευθύνεται σε αυτήν. Επιπλέον, ο άνδρας κρατάει τη γυναίκα με το αριστερό του χέρι, ένα αριστερό χέρι που εκείνη την εποχή αντιπροσώπευε τον διάβολο, την ακάθαρτη πλευρά του ανθρώπου. Τα δύο χέρια βρίσκονται στο κέντρο του πίνακα,  με την παράσταση ενός μικρού διαβόλου στο πίσω μέρος, αλλά ένας σκύλος βρίσκεται επίσης στο κάτω μέρος του πίνακα, ο οποίος αποτελεί σημάδι πίστης. Στην αριστερή πλευρά του πίνακα υπάρχουν φρούτα, μερικά από αυτά πορτοκάλια και άλλα μήλα, σημάδι αθωότητας ή αμαρτίας; Στην κορυφή του πίνακα ένας πολυέλαιος με ένα μόνο κερί αναμμένο, σημάδι πλούτου ή φτώχειας; Κακοτυχία ή ελπίδα; Αυτός ο πίνακας είναι γεμάτος λεπτομέρειες και ερωτήματα, χωρίς να παραβλέπουμε το περίγραμμα του καθρέφτη με τις θρησκευτικές παραστάσεις.

Διάφορες έρευνες και θεωρίες έχουν οδηγήσει τους ιστορικούς να αναγνωρίσουν τον άνδρα ως έναν αστό ονόματι Arnolfini, αλλά η σύζυγός του πέθανε στη γέννα το 1433, κάτι που θα ερχόταν σε αντίθεση με τη χειρόγραφη επιγραφή του Van Eyck με ημερομηνία 1434, ωστόσο αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει τον αντιφατικό συμβολισμό του έργου.

Σας προσκαλούμε επίσης να εξερευνήσετε τις λεπτομέρειες αυτού του έργου, τις οποίες μπορείτε να δείτε στον ιστότοπο της Εθνικής Πινακοθήκης του Ηνωμένου Βασιλείου, όπου εκτίθεται ο πίνακας: https://www.nationalgallery.org.uk/paintings/jan-van-eyck-the-arnolfini-portrait.